Аялган абяанууд
( Ямар аялган абяан буряад хэлэндэ олон дахин хэрэглэгдэнэб?)
Оролто үгэ
Б.Б. Батоев 1957 ондо буряад хэлэнэй орфографи зааха асуудалаар ажал бэшэжэ гаргаhан юм: 1) шанарыень үргэдхөө; 2) бэшэгэй дүримэй методикын лингвистическэ, педагогическа үндэhэ hуури гэhэн асуудалые тайлбарилаа. Мүнөө үедэ аман хэлэнэй, орфоэпиин дүримүүдтэ ехэ анхарал табигдахаар болоо. Юундэб гэхэдэ, соёл гэгээрэлэй, эрдэмэй, техникын, радио ба телевидениин хүгжэхэтэй хамта хэлэнэй болбосорол, аман хэлэнэй үүргэ илангаяа ехэ болоно бшуу Гадна, бидэ ехэнхидээ бэе бэетэйгээ аман хэлээр харилсана ха юмбибди.
Буряад хэлэнэймнай орфоэпиин ёhо гуримууд (принципүүд) тэрэнэй нэгэ зарим дүримүүд тогтонижонхой гэхэдэ болоно. Тиигэбэшье, олонхи орфоэпическэ дүримүүднай үшөө тодороодүй.
Орфоэпи үгэ соо абяанууд ямар фонетически услови, байдалда (ямар абяануудтай зэргэлнэб) байнаб гэжэ шэнжэлнэ. Буряад хэлэнэй орфоэпиин үзэхэ шухала дүримүүдынь гэхэдэ: 1) аялгануудай үгүүлэлгэ, 2) хашалгануудай үгүүлэлгэ, 3) үгын дүрсэнүүдэй үгүүлэлгэ, 4) абтаhан үгэнүүдэй үгүүлэлгэ.
Буряад хэлэн, бэшэшье хэлэнүүдтэ адли, өөрын тусхай абяануудай онсо зүйл, системэтэй байдаг. Тус хэлэнэй экспериментальна талаhаа хүсэдөөр И.Д. Бураев шэнжэлhэн юм.
Бидэ хадаа аялгануудай үгүүлэлгэ, дабталга хаража,шэнжэлжэ үзэхэмнай.Юундэ буряадаар бэшэхэдээ алдуу гаргадаг гээшэбибди? Аман зохеол хэр ондоогоор хэлэгдэжэ, хүнүүд бэе бэедээ хөөрэдэг байгаа гээшэб?
Ямар hайхан,сэдьхэл хүдэлгэмэ «урин налгай, арюун тунгалаг, бузаргүй тунгалаг, буригүй hайхан, үнжэгэн сагаан, энэрхы дулаан…» үгэнүүдээр түрэл буряад хэлэеэ магтажа манай Буряадай урдаа хараха агууехэ поэт Дондок Улзытуев дуулана гээшэб! Бэлигтэ поэт Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагта 1936 ондо турэhэн намтартай…
Байгалай уhандал
арюун тунгалаг,
Эртын мананда үнжэгэн сагаан лэ.
Эхын альгандал
Энэрхы дулаан лэ буряад хэлэмнай.
Урданай аман зохеол баян түүхэтэй: арадай дуун, үреэл, таабари, оньhон үгэ г.м.
Шүлэг, аман зохеол хоёр ондо ондоо: темэрээшье, асуудалаараашье, дуулдалгаараашье.Тиин эдэ бүгэдые гансал буряад хэлэн нэгэдүүлнэ.
Поэдэй бэшэhэн шүлэг ба арадай аман зохёол хоёр хоорондоо аялган абяануудайнь дабталгадань ямар илгаа бии гээшэб? Статистика гэжэ научна hалаагаар шэнжэлжэ үзэхэмнай. Тиигээд таблица ба диаграмма хэжэ дүн гаргахабди.
Зорилго: аялган абяануудай хэр олон дахин хэрэглэгдэхэ аргые Д.Улзытуевай шүлэг соо ба арадай аман зохёол (үреэлнүүд) соо тодоруулха.
Зорилгоео яажа бэелүүлхэб:
- Ямар аялган абяан буряад хэлэндэ олон дахин үгүүлэгдэнэб? Ямар аялган абяан буряад хэлэндэ үсөөнөөр үгүүлэгдэнэб?
- Статистикын хүсөөр элирүүлжэ, дүн гаргаха.
- Урданай үреэлнүүдые суглуулха.
- Суглуулhан материалаа бүридхэхэ.
Шиидхэгдэхэ асуудал:
- Али нэгэ аялган үзэг буряад хэлэндэ эгээ олон дахин дабтагданаб?
- Зарим нэгэ аялган үзэг буряад хэлэндэ үсөөн дабтагдана, алишьеhаа - үгы байхадаа болохо.
Гипотеза: «а» аялган үзэг буряад хэлэндэ эгээ олон дахин дабтагдана гээшэ гү?